Inleiding
Archeologisch onderzoek wordt uitgevoerd door archeologen, zou je zeggen. Immers, de naam zegt het al, niet waar? In Nederland hebben we professionele archeologen, werkzaam voor ruimtelijke initiatiefnemers en overheden, die dat werk betaald doen. Daarnaast hebben we in ons land een grote groep amateurarcheologen – of liever archeologische vrijwilligers, om redenen die we nog eens zullen behandelen – die uit eigen interesse, al dan niet in georganiseerd verband zoals de AWN, archeologie bedrijven.
Echter, jullie hebben ook gezien dat ‘het publiek’ een steeds grotere rol speelt in ons dagelijks werk als archeologen. We hebben het dan over al die geïnteresseerde mensen, die zich niet professioneel of met grote regelmaat op vrijwillige basis inzetten voor de archeologie. Daarmee bedoelen we dus ook een groot deel van de lezers van onze bijdrages, zoals familie, vrienden en velen die we in de afgelopen jaren hebben leren kennen.
Tijdens de Nationale Archeologiedagen van 2018 mochten we in Park Lingezegen een publieksopgraving verzorgen, waarbij mensen van heinde en verre naar Elst kwamen om samen écht archeologisch onderzoek te verrichten. Zulke mogelijkheden zijn schaars (al gaan we natuurlijk hard ons best doen om meer van zulke dagen te realiseren!), maar voor een ieder van jullie die een echte bijdrage wil leveren aan archeologisch onderzoek op de Veluwe – en dan ook nog zonder je luie stoel te verlaten – is er sinds 10 mei iets nieuws. Kortom, vandaag hebben we het over Erfgoed Gezocht!
Citizen science
Om uit te leggen wat Erfgoed Gezocht! anders maakt dan andere projecten, is het goed om even uit te leggen waar het project op is gestoeld: burgerwetenschap. Dat gegeven, internationaal beter bekend als citizen science, houdt in dat onderzoek geheel of gedeeltelijk wordt uitgevoerd door vrijwilligers. Nu vraag je je misschien af hoe dat verschilt van het werk van archeologische vrijwilligers zoals eerder beschreven en, inderdaad, er is sprake van enige overlap.
De crux van burgerwetenschap schuit echter in het feit dat het onderzoek grotendeels wordt gedaan door mensen die niet tot nauwelijks op regelmatige basis met de materie in kwestie in aanraking komen. Vaak neemt dergelijk onderzoek de vorm aan van observaties, metingen en berekeningen. Op die manier kunnen de (professionele) begeleiders van het onderzoek grote hoeveelheden gegevens de revue laten passeren, zonder dat het alleen op hun schouders terecht komt. Dat scheelt natuurlijk enorm veel tijd, zeker in de huidige maatschappij van big data. Denk bijvoorbeeld aan het checken van honderden foto’s van ruimtetelescopen, om zo sterrenstelsels te tellen of zelfs nieuwe fenomenen te ontdekken.
Wat dat laatste betreft is ‘Hanny’s Voorwerp’ een prachtig voorbeeld!
Op zoek naar een speld in een hooiberg?
Hoe dit alles nu betrekking heeft op archeologie? Wel, enkele archeologen binnen Erfgoed Gelderland en Universiteit Leiden kwamen op een gegeven moment tot de conclusie dat het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN), een landsdekkend geheel van hoogtemetingen middels laseraltimetrie, ideaal zou zijn om ‘nieuw’ erfgoed op te sporen. Immers, anders dan luchtfoto’s kunnen de lasers die voor de hoogtemetingen worden gebruikt wel degelijk door dicht bladerdek kijken – en dat is natuurlijk geweldig als je op zoek bent naar, bijvoorbeeld, grafheuvels op de Veluwe! Alleen, hoe lang zouden enkele onderzoekers bezig zijn om al die hoogtekaartjes te gaan bekijken? Uiteraard bleek dat dit onwerkbaar veel tijd zou kosten, dus werd er gezocht naar een oplossing.
Tot recentelijk gingen wetenschappers ervan uit dat big data alleen óf door een hele hoop mensen tegelijkertijd, óf door een slim computerprogramma kon worden bekeken. Het probleem is alleen dat een hele hoop mensen vaak wel weet waar ze naar zoeken (of in elk geval na een beetje oefening), maar dat ze niet bijster snel zijn. Echter, een slim computerprogramma is wel veel sneller met het checken van data, maar heeft dan weer een lagere nauwkeurigheid omdat het veel voorbeelden nodig heeft om fenomenen goed te leren herkennen. Maar waarom zou je die twee methoden dan niet combineren?
En dat is precies wat de inbreng van de Universiteit Leiden in het project Erfgoed Gezocht! beoogt. Vlees en bloed zoeken samen met silicium en circuits naar fenomenen, waarbij ze elkaar ondersteunen: de grote hoeveelheden redelijk zekere fenomenen die door mensen worden ontdekt worden aan de computer gevoerd, zodat die op zijn beurt sneller leert om automatisch deze fenomenen te detecteren op plekken waar nog niemand heeft gekeken. Ondertussen kunnen mensen ook de detectie van de computer checken en verbeteren, door de automatisch bekeken hoogtekaartjes te controleren of een kijkje in het veld te nemen.
Van geiten tot grafheuvels
Alleen resteerde nog de vraag op welk platform de mensen het beste samengebracht konden worden, om daadwerkelijk aan het zoeken te slaan. Stichting Het Nationale Park De Hoge Veluwe en de Wageningen University & Research zijn twee partijen die het goede voorbeeld gaven, met het project Snapshot Hoge Veluwe op de website van Zooniverse – een heel divers geheel van allerlei zoekprojecten die met behulp van citizen science hun data laten doorakkeren. In het nationaal park staan heel veel camera’s opgesteld, die de meer of minder harige bewoners van de Veluwe continu op de kiek zetten. Iedereen die dat wil kan een bijdrage leveren aan het in kaart brengen van de soortenrijkdom op De Hoge Veluwe, door op Zooniverse die foto’s te bekijken en hun observaties vast te leggen. Soms gaat dat vrij makkelijk, met een vrolijke geit vol in beeld, soms is het een kwestie van schuchtere diertjes op nachtelijke strooptocht zien te identificeren in al hun wazigheid.
Erfgoed Gelderland bedacht dat Zooniverse als bewezen platform ook ideaal zou zijn voor het identificeren van archeologisch erfgoed op de Veluwe. Door het enorme gebied op te knippen in hoogtekaartjes van 300 x 300 meter – zonder coördinaten of duidelijke features, zodat schatzoekers er geen wijs uit kunnen worden – zou men in een pilotfase op zoek kunnen gaan naar grafheuvels, celtic fields (ook wel raatakkers genoemd) en houtskoolmeilers. Deze drie fenomenen werden specifiek gekozen omdat ze aan het publiek goed uit te leggen zijn, omdat ze veel voorkomen op de Veluwe en omdat het computerprogramma ze relatief snel steeds beter zou kunnen leren herkennen (ook al vergt dat alsnog honderden voorbeelden per type fenomeen).
Sinds 10 mei is Erfgoed Gezocht! online, dus we kunnen nu allemaal meezoeken naar erfgoed op de Veluwe. Het vergt wat gewenning en een beetje geduld, maar dankzij de duidelijke uitleg op de site is het vrij rap onder de knie te krijgen én met de context die wordt gegeven is het nog leerzaam ook! Kijk maar eens naar de voorbeelden hieronder.
Kortom, wil je een echte bijdrage leveren aan onze kennis van het Veluws erfgoed, maar wel op een speelse manier vanaf de bank en met een kop koffie of thee ernaast? Surf dan naar de Zooniversepagina van Erfgoed Gezocht!, registreer je en ga op zoek. Succes en veel plezier!
