Europees Jaar van het Cultureel Erfgoed: Landgoederen en buitenplaatsen + Beladen erfgoed

Inleiding

Het zal onze lezers niet ontgaan zijn dat in augustus geen bijdrage is verschenen in het kader van het Europees Jaar van het Cultureel Erfgoed. Dat wil niet zeggen dat we er de brui aan hebben gegeven, zeker niet! Het geval wil namelijk dat we, naast onze gebruikelijke werkzaamheden, de afgelopen tijd ook druk bezig zijn geweest met het voorbereiden van de Open Monumentendagen (OMD, 8 en 9 september) en de Nationale Archeologiedagen (NAD, 12-14 oktober).

Zo hebben we voor de OMD in Wijk bij Duurstede (provincie Utrecht), in samenwerking met de gemeente en andere partners, een pop-up tentoonstelling gerealiseerd over het archeologisch onderzoek in de wijk De Engk van de afgelopen jaren – onderzoek dat wij management namens de gemeente. Deze tentoonstelling in het oude stadhuis van deze prachtige stad zal tijdens de NAD ook haar deuren weer openen. Maar ook in Gelderland hebben we niet stilgezeten… Zo hebben we de OMD geopend in de Grote Kerk te Elst met een lezing over het Romeins verleden van de gemeente Overbetuwe, zijn we voor het Tempel|Kerk Museum Elst bezig met een nieuw informatiepaneel over een middeleeuws mysterie dat tijdens de NAD onthuld zal worden én, als klap op de vuurpijl, organiseren we tijdens de NAD in Park Lingezegen een ware publieksopgraving!

Om toch recht te doen aan de twee thema’s van het Europees erfgoedjaar voor de maanden augustus en september, hebben we dan ook besloten om een gecombineerde bijdrage te schrijven. Daarvoor lenen de afgelopen Open Monumentendagen zich wonderwel: niet alleen was het thema dit jaar ‘In Europa’, maar omdat we het weekend hebben besteed om de monumenten van onze nieuwe woonomgeving te verkennen, kwamen ook op het hoofdonderwerp voor deze bijdrage. Want wat blijkt? Als je ‘Landgoederen en buitenplaatsen’ combineert met ‘Beladen erfgoed’, dan kom je op plekken met een hoog monumentaal gehalte en een dito duister verleden…

• Januari: Creativiteit vanuit traditie

• Februari: Duurzaam vakmanschap

• Maart: Water

• April: Gemaakt landschap

• Mei: Europese routes

• Juni: Verdedigingslinies

• Juli: Erfgoed is van ons allemaal

• Augustus: Landgoederen en buitenplaatsen

• September: Beladen erfgoed

• Oktober: Opgegraven geschiedenis

• November: Religieus verleden

• December: Grenzeloos erfgoed

Open Monumentendagen: een kleine terugblik

De meeste mensen denken, niet onterecht, dat de Open Monumentendagen een typische Nederlandse aangelegenheid is. Niets is minder waar! Wel stonden we aan het begin van deze mooie traditie, met de organisatie van de eerste Open Monumentendag in 1987. De Fransen waren alleen nog net iets eerder, met de Journée Portes Ouvertes in 1984. Deze lokale initiatieven waren een dermate groot succes, dat in 1991 werd besloten om de Europese Open Monumentendagen (European Heritage Days) te organiseren. De eerste editie werd tegelijkertijd in elf landen georganiseerd. Als je bedenkt dat al in 2005 dit aantal deelnemende naties gestegen was tot 47, dan weet je dat je een succesformule te pakken hebt – en op Europees niveau. De Open Monumentendagen in het tweede weekend van september zijn dan ook een uitroepteken in het Europees erfgoedjaar 2018, wat ons betreft.

Hoeveel mensen komen er nu zoal op de OMD af? De meeste bezoekers kwamen dit jaar – wellicht niet geheel verrassend, gezien het enorme aanbod en de uitgebreide organisatie – af op de monumenten in de gemeente Amsterdam (40.000). Maar ‘ons’ Breda (33.500) deed daar weinig voor onder ditmaal, gevolgd door onze politieke hoofdstad Den Haag (33.000), het mooie ‘Dordt’ oftewel Dordrecht (30.000), de trots van Brabant, ’s-Hertogenbosch (25.000), de Maasstad Rotterdam (25.000), vestingstad Bergen op Zoom (24.000), universitair Leiden (22.500), de bisschopsstad Utrecht (20.000), Zwolle, poort naar het Noorden (20.000), kennisstad Delft (18.500), het Zeeuwse Schouwen-Duiveland (14.000), ‘Grunn’ oftewel Groningen (12.000), ‘de groene stad op de Veluwe’, Apeldoorn (12.000), kaasstad Alkmaar (10.000) en kassenkoning Westland (10.000). Onder de tienduizend bezoekers vinden we dan het Limburgse Weert (7.000), Arnhem, gescheiden door de Rijn (6.500), Leidschendam-Voorburg met haar Romeinse verleden (5.700), Gouda, stad van stroopwafels, kaarsen, pijpen en kaas (5.000), onze eigen thuisgemeente-met-partner Rheden-Rozendaal (5.000) en Súdwest-Fryslân, de gemeente met drie van de beroemde Friese elf steden (5.000).

Een gelaagd landgoed

Onze eigen leefomgeving deed dus weinig onder voor Arnhem, wat ons intrigeerde. Maar misschien was dat ook wel te verwachten, omdat de gemeentes Rozendaal en Rheden samen maar liefst acht dorpen tellen, die met elkaar verbonden zijn in een prachtig groen én waterrijk landschap. Tijdens de OMD bezochten we de prachtige kerk van Rheden en de verstilde historische begraafplaats aan de Pinkelseweg, het enorme koetshuis van landgoed Heuven bij de Posbank, de iconische kerk van De Steeg met aangrenzende boerderij en… landgoed Avegoor in Ellecom. Het is die laatste stop die centraal staat in deze verdere bijdrage, vanwege een verleden dat je meer voelt dan ziet.

In Gelderland, zeker in de regio Arnhem-Nijmegen en de Betuwe, heeft de Tweede Wereldoorlog enorme sporen nagelaten. In het landschap, in gebouwen en in de harten en herinneringen van mensen. Landgoed Avegoor combineert al deze punten. Tegenwoordig is het een vestiging van Fletcher Hotels en wordt deze locatie, zoals past bij een streek met een weelde aan landgoederen die ook wel Gelders Arcadië wordt genoemd, bezocht door vele gasten op stand. Wat de meesten van hen echter niet weten – of wellicht wel, maar ervoor kiezen om het even naast zich neer te leggen om te genieten van hun verblijf – is dat landgoed Avegoor een veelbewogen geschiedenis heeft met enkele waarlijk donkere pagina’s.

De naam Avegoor verwijst naar haar oorspronkelijk ligging, vanaf een hoogte uitkijkend over drassige grond. De bodemkundige term gooreerdgronden refereert hier ook naar. In 1356 verwierf Jacob van Evegoor de boerenhofstede Auergoir als leengoed. Het latere landgoed was in de 17e eeuw in bezit van het adellijk geslacht Van Middachten, een nu uitgestorven familie waarvan de naam alsnog doorleeft in Kasteel Middachten bij De Steeg. In de 17e tot en met de 19e eeuw was Avegoor in koninklijke handen, waarna het wederom overging naar een opeenvolging van belangrijke families van wat lager statuur. Door de laatste uit deze lijn, de familie Boreel, werd in de 19e eeuw het huidige huis Avegoor gebouwd. Aan de achterkant werd in het drassige gebied een open parklandschap met vijvers, boomgroepen en een weids uitzicht over het IJsseldal. Het landgoed viel in de volgende decennia door verkopen uiteen, totdat het begin 20e eeuw door de gemeente Rheden werd aangekocht. Plannen om er het gemeentehuis in te vestigen liepen op niets uit, wat sommigen die het huidige pand in De Steeg kennen ongetwijfeld zonde vinden – al verschillen smaken natuurlijk. De gemeente verkocht het deel van het landgoed in haar bezit dan ook weer door aan de Nederlandschen Bond van Personeel in Overheidsdienst, die er een vakantieoord creëerde voor haar leden – in wezen de voorloper van het huidige hotel. Het huis Avegoor stond bekend als Troelstra-huis, genaamd naar de bekende socialistische politicus uit het begin van de 20e eeuw. Hieronder is een ansichtkaart uit die periode afgebeeld, waarop het huis prijkt.

Zwarte bladzijden

Landgoed Avegoor werd echter pas echt bekend – of beter gezegd, berucht – tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het landgoed werd gevorderd door de Duitsers en diende tussen 1941 en 1943 als opleidingsinstituut voor de Nederlandse SS (Schutzstaffel). De omvorming tot SS-Schule Avegoor had een grote impact op het landgoed: voor de aanleg van vlakke excercitievelden rondom het huis moest bijvoorbeeld het bestaande reliëf genivelleerd worden, waar Joodse dwangarbeiders voor werden gebruikt. In een kleiner pand dat we achter het huis zagen werden in die periode, zo werd ons verteld tijdens ons bezoek op de OMD, door de ‘studenten’ folter- en verhoortechnieken geoefend op gevangengenomen verzetsstrijders. Dit specifieke pand is tegenwoordig een woonhuis, wat een rare gewaarwording is als je de geschiedenis kent en dan de was aan de lijn ziet hangen. Op het naastgelegen terrein van Rehoboth ligt de voormalige SS-kazerne en ook boerderij Borghkeppel, hoewel beiden gelegen buiten het huidige landgoed, behoren wel degelijk tot het historisch domein van Avegoor.

De meest indrukwekkende toevoeging aan het complex is echter de monumentale sport-/turnhal, die hieronder is afgebeeld. De Joodse dwangarbeiders waren al vertrokken toen het pand werd gebouwd, maar hebben nog wel bijgedragen aan het benodigde grondwerk. Het uiteindelijke gebouw is meer dan indrukwekkend. Anno 2018, in gerestaureerde staat, lijkt de hal van een afstand op een enorme boerderij. Ongetwijfeld was dit ook de achterliggende gedachte van de nazi’s, want dat was natuurlijk dé manier om het pand minder op te laten vallen vanuit de lucht te midden van de andere gebouwen in de landgoederenzone van de Veluwezoom. Dat hier aan werd gedacht is elders in de regio bekend. Van vliegveld Deelen, bij Arnhem, weten we dat dit in de bezettingsperiode in enorm tempo tot een Fliegerhorst is opgebouwd, in de vorm van een aaneenschakeling van Veluwse brinkdorpjes: omdat het vliegveld groter was dan huidig Schiphol, waren alle gebouwen als boerderijen vormgegeven – inclusief planten voor de ramen, die dan wel versterkt worden, achter luiken van staal in plaats van hout. De sporthal van Avegoor werd niet zo beveiligd, maar dit soort architectonische camouflage bracht in zekere zin een eigen bescherming met zich mee.

Een lichte toekomst

Hoewel de herinneringen eraan blijven, is de verschrikkelijke tijd van de Tweede Wereldoorlog voorbij. Voor veel plekken en gebieden in Nederland betekende dat een nieuwe start, met kleine stapjes vooruit. Zo ook voor landgoed Avegoor, dat heden ten dage als hotel en vergadercentrum dienst doet. Maar de gebiedsvisie die in 2015 geleden is opgesteld door de gemeente Rheden (hier te vinden) blikt in de toekomst, met historische kennis in het achterhoofd. Daarbij worden alle delen van het oorspronkelijke landgoed beschouwd, inclusief die stukken die nu buiten de eigendomsgrenzen van Avegoor liggen of waarvan weinigen weten dat die er überhaupt toebehoord hebben – zoals de My Ladyberg (genoemd naar de eigenaresse van Avegoor die het landgoed zo transformeerde in de 19e eeuw) aan de overzijde van de Zutphensestraatweg, wat nu een verwilderd half-park is. Sowieso is bij een rondgang rond het huidige hotel duidelijk dat de groene delen van het landgoed – ruwweg het My Ladypark in het noordwesten, het Huispark centraal en het Weidepark in het zuidoosten, zie de afbeelding uit de visie hieronder – te lijden hebben gehad van de versnippering van eigendom na WO2, want de samenhang is ver te zoeken en het onderhoud van sommige stukken is op zijn best sporadisch te noemen.

Al met al biedt landgoed Avegoor veel potentieel voor landschapsontwikkeling, op basis van de historisch gegroeide identiteit. Landgoederen en buitenplaatsen zoals deze zijn ontzettend intrigerende gelaagde locaties, zeker als één van die lagen zo beladen is. Hoe geef je dat een plek in het verhaal, zodat het recht doet aan de geschiedenis, zonder er overmatig op te focussen of het terzijde te schuiven? Het feit dat de Muur van Mussert in Lunteren tijdens OMD 2018 zo'n 2000 bezoekers trok, laat zien dat ook beladen erfgoed een plek verdient in onze geschiedschrijving. Vragen voor een lichte toekomst!

Sommige bladeren moeten vallen…

Volgende maand is het alweer oktober; de zomer is voorbij en de herfst zet in. Het Europees thema is dan ‘Opgegraven geschiedenis’, wat natuurlijk perfect past bij archeologie in het algemeen en de Nationale Archeologiedagen van 12-14 oktober in het bijzonder. We zien u graag die dagen ook in het veld, maar kleedt u zich dan wel warm aan?

#Erfgoedbewustwording #Bezocht #Monumentaalerfgoed #Europeeserfgoed