Inleiding
Vorige maand hadden we het over Nederland als waterland, in het kader van het Europese erfgoedjaar. Vandaag pakken we het thema van april erbij: gemaakt landschap. En dan kan je je afvragen… waar in Nederland is er géén sprake van gemaakt landschap? Immers, als Nederland zich ergens mee onderscheidt, dan is het met haar grote verscheidenheid aan cultuurlandschappen. Dat betekent niet dat er geen plaats is voor natuur in ons land – immers, nature will find a way– maar wel dat de grote lijnen van onze leefomgeving in aanzienlijke mate zijn bepaald door menselijk ingrijpen.
Januari: Creativiteit vanuit traditie
Februari: Duurzaam vakmanschap
Maart: Water
April: Gemaakt landschap
Mei: Europese routes
Juni: Verdedigingslinies
Juli: Erfgoed is van ons allemaal
Augustus: Landgoederen en buitenplaatsen
September: Beladen erfgoed
Oktober: Opgegraven geschiedenis
November: Religieus verleden
December: Grenzeloos erfgoed
Een kwestie van schaal
Wat ik vandaag aan jullie wil laten zien, is eigenlijk de abstracte schoonheid van onze inmenging in het landschap, gezien van bovenaf. Aangezien ik als erfgoedadviseur vaak met allerlei soorten kaartmateriaal werk, van historische topografische kaarten tot geomorfologische en paleogeografische uitsneden, mag het niet als een verrassing komen dat ik vaak van bovenaf naar ons land kijk. Eén van de dingen die ik al jaren ontzettend leuk vind om te doen, is met Google Maps als een nieuwsgierige satelliet over het Nederlandse landschap te bewegen en in te zoomen. Des te meer je oog ergens naartoe wordt getrokken op zo’n kaart, des te meer ga je fysiek zien op plekken die eerder niet zo opvielen – bijvoorbeeld omdat de schaal van een bepaald gebied pas echt op waarde kan worden geschat als je het van bovenaf beschouwt.
Een mooi voorbeeld daarvan is de Stad van de Zon. Wie denkt dat dit de vertaling van een Azteekse tempelstad is, neen: plaats van bestemming is Heerhugowaard. Als je in deze bijzondere wijk, ontworpen door KuiperCompagnons, staat, ontgaat je de vorm die zich alleen vanuit de lucht openbaart en wat mij betreft eigenlijk een soort kunstwerk op zich is. Dat de Stad van de Zon ook nog eens de grootste energieneutrale woonwijk ter wereld is én ernaar streeft CO2-emmissieneutraal te zijn, ‘klopt’ dan voor mijn gevoel met het weldoordachte plaatje.
Ruimte voor de Rivier
Ik ben bang dat ik toch nog weer op het water terugkom en wederom op onze rivieren. Waarom? Omdat een groot deel van Nederland wordt gedomineerd door rivieren, zoals de Rijn, Waal, Maas, Lek, Merwede, IJssel en de Vecht. Complete nederzettingspatronen zijn vanaf de Middeleeuwen en soms zelfs vanaf de prehistorie te herleiden naar de aanwezigheid van rivieren – waarvan velen nu verdwenen zijn, om bij archeologisch onderzoek weer ‘boven water’ te komen – en bijbehorende droge delen als oeverwallen en ruggen (drooggevallen beddingen). Maar ook de binnenlandse economie zou niet zijn wat het nu is, zonder de rivieren als transportaders doorheen Nederland.
Dat wij als mensen niet stilzitten als het neerkomt op onszelf en elkaar beschermen tegen overstromingen, laten de vele dijken (een andere liefhebberij van mij) al zien. Maar ook de aanpassing van honderden ‘kribben’ in de Waal zijn een mooi voorbeeld van innovatief riviermanagement, zoals ik zelf mocht zien bij de Waalkribverlaging enkele jaren geleden en het archeologisch onderzoek dat ik daar bij o.a. Boven-Leeuwen en Druten begeleidde. Van bovenaf blijven deze dammetjes prachtig zichtbaar, maar nu ze lager zijn heeft de rivier letterlijk meer bewegingsruimte. En daar blijft het niet bij, want in het kader van Ruimte voor de Rivier zijn de afgelopen jaren vele projecten uitgevoerd die allemaal tot doel hadden om de ruimtelijke kwaliteit van ons rivierengebied te verbeteren: een onptoldering hier, een dijkteruglegging daar, een nevengeul graven zus en een uiterwaardverbreding zo.
Uiteraard zijn we heden ten dage niet de eersten die onze wil proberen op te leggen aan de rivieren, want al in de Middeleeuwen werden hele meanders afgesneden, om scheepvaart sneller te laten verlopen. Tijd was toen ook al geld! En over geld gesproken, wat te denken van de grote zand- en grindwinningsprojecten, waarna hele nieuwe recreatiegebieden zijn ontstaan? De gevolgen van afdamming zijn soms ook ronduit spectaculair te noemen: kijk alleen maar naar de Binnenbedijkte Maas. Al met al hebben de menselijke ingrepen in ons rivierengebied voor bijzondere nieuwe vormen in dat waterige landschap gezorgd. Laat u in onderstaande foto’s even meevoeren op onze rivieren, langs oude forten, nieuwe woonwijken en naar het schijnt een prachtig stukje viswater voor snoeken, baarzen en karpers daar bij Maasdam…
Wederom bedankt voor het lezen en tot de volgende keer!