Inleiding
Ondertussen zijn we een maand verder sinds de vorige bijdrage en raakt het nieuwe onderkomen van Rubicon Erfgoed in Rheden – ook wel ‘thuis’ genoemd – steeds verder ingericht. Marloes en ik hebben al heel gauw ervaren hoe heerlijk rustig en inspirerend wonen het is tussen Veluwezoom en IJssel. De afgelopen weken zijn we veelvuldig aan het klussen en inrichten geweest, waarvoor we ook vaak genoeg naar de bouwmarkt zijn gegaan. Eén van de mooie vergezichten die je kan hebben als je vanuit Rheden richting Arnhem rijdt over de A348, is het zonlicht weerspiegelend op de IJssel en het schuimende wit in het kielzog van een zich op de rivier voortbewegend vrachtschip.
Nu we aan de rand van het rivierengebied wonen wordt het eens te meer duidelijk dat Nederland een waterland is, waarvan de erfenis internationaal reikt. Voor het thema van maart binnen het Europees Jaar van het Cultureel Erfgoed – water – leek het ons dan ook interessant om eens te kijken naar de laatste stand van zaken wat betreft ons maritiem erfgoed: hoe staat het met de bescherming en bewustwording ervan in eigen land en hoe kunnen we daarmee hoge(re) ogen gooien bij onze buren?
Januari: Creativiteit vanuit traditie
Februari: Duurzaam vakmanschap
Maart: Water
April: Gemaakt landschap
Mei: Europese routes
Juni: Verdedigingslinies
Juli: Erfgoed is van ons allemaal
Augustus: Landgoederen en buitenplaatsen
September: Beladen erfgoed
Oktober: Opgegraven geschiedenis
November: Religieus verleden
December: Grenzeloos erfgoed
Business as usual?
“Nederland heeft zijn economische sterke positie binnen Europa te danken aan het water. Nederland vormde visserij, scheepsbouw en handel om tot succesvolle businessmodellen, waaraan ons rijke erfgoed ons ook vandaag nog herinnert.” Dat is de toelichting voor het thema van maart, op de website van het Europees jaar. Ons land is van oudsher groot geworden met water. Eigenlijk letterlijk en figuurlijk, want we hebben door inpoldering zelfs nieuwe stukken land gewonnen op het water en daarmee het grondgebied van Nederland vergroot. Vanaf het moment dat we in de Middeleeuwen het principe van watermanagement écht onder de knie kregen – niet dat we daarvoor al geen bijzondere dingen deden, denk aan qua kunstmatig hoger en dus droger wonen middels de vele terpen en wierden in het noorden des lands – is de expertise van Nederland op het gebied van werken met water alleen maar toegenomen. Internationaal zijn we erom vermaard en terecht.
Het Hanzeverbond, het beroemde middeleeuwse samenwerkingsverbond tussen handelaren en steden rond de Noord- en Oostzee, heeft Nederland zeker geen windeieren gelegd. In veel plaatsen in ons land groeiden zowel het bevolkingsaantal als de macht, pracht en praal door de levendige handel. Het Stedelijk Museum in Zutphen is één van de locaties waar de herinneringen daaraan levend worden gehouden, bijvoorbeeld door het tonen van vrijbrieven die Deense vorsten afgaven aan Zutphense handelaren – bedoeld om hen toegang te verlenen tot enkele handelsposten, vanuit waar zij lucratief goederen tussen Scandinavië en Nederland konden verschepen.
Ook de Gouden Eeuw werd als bloeiperiode puur mogelijk gemaakt vanwege onze handel via het water. Met de lessen die we al sinds de eerste boomstamkano’s hadden opgedaan – heeft u ooit het prachtige exemplaar uit Pesse gezien, in het Drents Museum te Assen? Aanrader! – is het gros van de welvaart in de eeuwen hiervoor vergaard dankzij verre reizen en volle ruimen. De handelscompagnieën VOC en WIC konden hun werk in de 17e en 18e eeuw alleen maar uitvoeren omdat ze over een vloot an schepen beschikten. Een businessmodel, verworden tot erfgoed. Een mooi voorbeeld hiervan is de Rooswijk, een hekboot (variant van het fluitschip) van de VOC die in 1737 van de werf in Amsterdam van stapel liep en op 9 januari 1740 bij Goodwin Sands voor de kust van het Engelse Kent verging met alle opvarenden. Op zich niet zo’n unicum, want er zijn genoeg schepen vergaan, maar de Rooswijk werd bij toeval door een amateurduiker ontdekt in 2004 en al gauw werd vastgesteld dat het wrak werd bedreigd door natuurlijke erosie – door stroming, schuivende zandlagen (o.a. door toekomstige zandwinning) en paalworm. Ten gevolge hiervan is het wrak in 2017 door een internationaal academisch team, waaronder de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, deels geborgen. Daarmee is één van de weinige gelokaliseerde VOC-wrakken wetenschappelijk onderzocht, wat zeer bijzonder is.
Keuzes, keuzes, keuzes
Op zich is het grootschalig onderzoek doen naar de Rooswijk, zeker in internationaal verband, een teken van het maritieme Nederlandse erfgoed in Europees perspectief. Echter, de keuze van de RCE om juist financieel bij te dragen aan het onderzoek naar dit wrak zorgde ook voor enkele vraagtekens in verband met een ander bijzonder gezonken schip, dat van een oorlogsbodem uit omstreeks 1550 dat voor Ritthem (Zeeland) op de bodem van de Westerschelde ligt. Net als dat van de Rooswijk werd – en wordt – ook dit wrak bedreigt door natuurlijke erosie, want het dreigt steeds verder weg te zakken in de vaargeul van de Westerschelde.
De Walcherse Archeologische Dienst (WAD) stuurde in januari 2017 vier scenario’s naar Den Haag met verschillende prijskaartjes, om het wrak van mogelijk ‘s lands oudst bekende oorlogsschip te kunnen redden. Helaas vingen de Zeeuwen ondanks steun van hun provincie bot, want het Rijk achtte de kosten van berging niet op te wegen tegen de baten. Met het onderzoek naar de Rooswijk voor de kust van Engeland wel op de agenda van de RCE, maar niet dit bijzondere wrak in de eigen kustwateren, stuitte de situatie veel archeologen en andere belangstellenden tegen de borst. Hoe treurig ook, deze casus laat zien dat erfgoedmanagement een spel van keuzes is, waarbij niet altijd alle potten gewonnen kunnen worden door elke partij.
Wet- en regelgeving van de toekomst
Zegge wat men wil, maar alle commotie rondom het Nederlandse maritieme erfgoed heeft het onderwerp wel aanzienlijk hoger op de beleidsagenda gezet op rijksniveau, gedurende de afgelopen jaren. Toen de Erfgoedwet in 2016 in werking trad, werd daarmee ook maritieme archeologie een hart onder de riem gestoken door resten onderwater beter te kunnen beschermen door wet- en regelgeving. Het recente projectplan Erfgoed Telt lijkt ook nieuwe kansen te bieden voor o.a. de (mede)financiering van onderzoek naar maritiem erfgoed, maar daarover is binnenkort wellicht meer nieuws te melden.
Bedankt voor het lezen en tot de volgende keer!