Inleiding
De afgelopen maanden heeft Rubicon Erfgoed niet stilgezeten, al doet het gebrek aan bijdragen op deze blog wellicht anders vermoeden! We zijn de laatste twee maanden in het hele land actief geweest, waaronder met een uitdagende aardewerkopdracht voor de gemeente Delft, een aantal mooie adviestrajecten voor de provincie Gelderland en natuurlijk De Entree in Amsterdam. Velen van jullie zullen wellicht ook het principe van het ‘congresseizoen’ herkennen: nu de bladeren van kleur zijn verschoten en binnenkort van de bomen gaan vallen worden meerdere lezingen, studiedagen, netwerkbijeenkomsten en congressen georganiseerd. Niet alleen wonen wij deze graag bij om nieuwe kennis op te doen en leuke gesprekken te voeren, maar we houden zelf ook geregeld lezingen over erfgoedgerelateerde onderwerpen. En wat te denken van een heuse processie, zoals we laatst in het kader van de Nationale Archeologiedagen hebben uitgevoerd met de Merovingische kralen van Park Lingezegen?
Kortom, rijkgevulde dagen. Het is belangrijk dat we, te midden van alle deadlines en conditioneringsoverleggen, in het weekend onze rust pakken. We wandelen graag in het bos en over de heide voor een inspirerende adempauze, of kijken samen op de bank naar onze favoriete series op Netflix. En vaak bedenk je je dan op zo’n moment dat je iemand al een tijd niet hebt gesproken, noch tot nu toe niet de plek hebt bezocht waar diegene zo vol van is. Op 21 oktober jongstleden reden we dan ook richting Vught, nabij Den Bosch, waar we met Wim Kievits hadden afgesproken op één van de enigszins verscholen pareltjes die Noord-Brabant rijk is om daar even door hem meegevoerd te worden naar vervlogen tijden: Isabella.
Van fort tot kazerne tot AZC
Wim en ik kennen elkaar al jaren, sinds dat we collega’s waren bij The Missing Link. Het was ook daar dat ik voor het eerst in aanraking kwam met de locatie waar Wim zich zo met hart en ziel voor inzet: fort Isabella. Dit complex, origineel gebouwd in de eerste helft van de 17e eeuw ter bescherming van de vestingstad ’s-Hertogenbosch, speelde een belangrijke rol in de verovering van de ‘Moerasdraak’ tijdens het beleg in 1629. Ondanks oorlogsschade bleef het fort bestaan en werd drie eeuwen later een kazerne ingericht op het terrein, waarvan de gebouwen tegenwoordig nog steeds te zien zijn. Isabella werd vanaf 1922 het thuis van het 1e Regiment Wielrijders, één van de meest bijzondere Nederlandse legereenheden. Volgend op de capitulatie werd het kazernecomplex door de SS en Landweer gebruikt, terwijl het ook na de oorlog nog tot 1992 een militaire opleidingsfunctie had. Vanaf dat moment werden op het terrein vluchtelingen opgevangen en werd het vervolgens een asielzoekerscentrum onder auspiciën van het COA. Waarlijk een lange en gelaagde geschiedenis!
In de eerste helft van de 21e eeuw kwam echter het moment dat het AZC op Isabella zou worden afgestoten. Ik herinner me nog dat ik als archeologisch adviseur bij TML met een risico- en kansenanalyse aan de slag ging voor Isabella, om te kijken wat eventueel archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek zou moeten gaan kosten en wat de meerwaarde zou zijn van het erfgoed bij de herontwikkeling. Want dat was waar het om draaide: het in de nabije toekomst transformeren van Isabella tot een eigentijdse locatie. Ook toen al was Wim, Vughtenaar en cultureel ondernemer, betrokken bij deze bijzondere ruimtelijke opgave. En terwijl ik zelf Isabella in de navolgende jaren wat uit het oog verloor, raakte Wim steeds meer betrokken bij het beoogde toekomstbeeld. Als lid van de monumentencommissie van Vught, voorzitter van de Stichting Fort Isabellakazerne (een organisatie die reeds sinds 1985 actief is op het gebied van behoud van de lokale geschiedenis) en schrijver van het boek Fort Isabellakazerne. Van toen tot straks, zet Wim zich in voor het vertellen van het verhaal achter Isabella. En dat is zeker een verhaal dat het waard is om verteld te worden, zoals ook tijdens de presentatie van het boek duidelijk werd.
Soldaten te fiets
Op die bewuste zaterdagmiddag wachtte Wim ons op, uitkijkend over het voormalig kazerneterrein vanaf de trappen van ‘De Puist’, zoals het 18e-eeuwse poortgebouwtje liefkozend wordt genoemd. In dit prachtige gebouwtje zetelt de stichting en is ook een maquette te zien van Isabella toen het nog een fort was in de Tachtigjarige Oorlog. Het geeft een goed beeld van de verschillende voormalige verdedigingswerken en, hoewel die oude structuur met enige moeite nog zichtbaar is op een hedendaagse topografische kaart of luchtfoto, zullen echte fysieke resten – als ze nog aanwezig zijn – vooral ondergronds te verwachten zijn.
Na zijn introductie op het fort nam Wim ons mee naar buiten, voorbij de markante muziekkapel tot vlakbij het hoofdgebouw van het complex. Ook dit pand heeft een bijnaam die terug doet denken aan de tijd dat hier de officieren zaten: ‘Het Vaticaan’. Wat echter meer de aandacht trekt, is het herdenkingsmonument voor de militaire wielrijders. De opvallende blauwe platen zijn een initiatief van Wim zelf, hier geplaatst toen hij erachter kwam dat het monument hier had gestaan maar hij niet de originele platen kon verkrijgen. Tegenwoordig zijn die wel terug op het terrein, op de bovenverdieping van ‘Het Vaticaan’ in de kleine, maar wonderlijk interessante museumcollectie over de wielrijders – inclusief een enorme maquette van het kazerneterrein. De blauwe gedenkplaten zijn echter beter bestand tegen de elementen dan de origineler en ook leesbaarder. Maar waar refereren ze nu eigenlijk aan?
Hoewel je het wellicht kon verwachten in een land dat zo gevuld is met fietsen als het onze, zijn er maar weinig mensen die weten dat er tot in de Tweede Wereldoorlog een speciaal legeronderdeel actief was in Nederland dat zich voortbewoog op tweewielers. Met een positie ergens tussen infanterie en cavalerie in konden de militaire wielrijders zich snel verplaatsen, maar waren ze ook wendbaar en flexibel. Wim kreeg op een gegeven moment het nooit uitgegeven manuscript van kapitein Van Driel in handen, een officier die aan het regiment was verbonden. Het is dat werk dat Wim aanvulde en daarmee in wezen als co-auteur het verhaal van de wielrijders opnieuw aan het licht bracht en in relatie stelde tot het verdere verleden van het fort én haar toekomst.
Een nieuwe gemeenschap
Ondertussen is het voormalige kazernecomplex overgekocht door de ontwikkelaars van de Isabella Groep en worden er plannen gesmeed om tot een succesvolle herontwikkeling te komen. Dat wil niet zeggen dat er in de tussentijd niets te beleven valt op Isabella, integendeel zelfs: het belang van de tijdelijke herbestemming van dit gedeeltelijke ‘pauzelandschap’ is hier goed begrepen. De bestaande kazernegebouwen zijn beschikbaar gemaakt voor zakelijke gebruikers om te huren als kantoorruimte, atelier of vergaderruimte. Daarnaast is er creatieve horeca gevestigd en zijn er zelfs mogelijkheden op tijdelijk woonruimte te huren op basis van de Leegstandswet. In wezen wordt gewerkt aan een nieuwe gemeenschap op het voormalige kazerneterrein. Altijd op een fort willen wonen? Isabella maakt het mogelijk!
De Stichting Fort Isabellakazerne organiseert op afspraak rondleidingen over het terrein. De Collectie Wielrijders is in de winterperiode gesloten voor het publiek, tot 01-04-2018. Echter, het is nog steeds mogelijk om op afspraak uitzonderingen te maken. Als het seizoen weer begint is de collectie elke eerste zaterdag van de maand toegankelijk, tussen 14:00-16:30. De horeca op het terrein, restaurant De Pure Keuken en café ‘t Stroopsoldaatje, hanteren eigen openingstijden, welke te vinden zijn op de website van het complex.
Voor meer informatie over de geschiedenis van Isabella is er natuurlijk het boek van Wim Kievits. Wat nog even aandacht verdient daaromtrent is het vernuftige gebruik van Augmented Reality (AR) in het boek: enkele foto’s en tekeningen zijn voorzien van een marker, waarmee ze tot leven gebracht kunnen worden middels een speciale scanner. Deze scanner is opgenomen in de app Knooppunt Vught, welke te downloaden is voor de smartphone via de App Store of Google Play. De koppeling tussen het boek en de app, waar onder andere ook wandelingen in zijn opgenomen, wordt de brug geslagen tussen de fysieke en digitale beleving van dit unieke stukje Vughter erfgoed.
