- Harry Pape-Luijten
Een drieluik van Museum Volkenkunde, Hortus botanicus Leiden en RMO
Inleiding
Vorig weekend kwamen we tot de conclusie dat het weer eens tijd werd om naar Leiden af te reizen: misschien wel dé stad bij uitstek als je een dag lang verschillende musea op loopafstand van elkaar wilt bezoeken en even geen zin hebt in het schone Amsterdam. Met meerdere tijdelijke tentoonstellingen die we graag wilden zien in het Museum Volkenkunde, de Hortus botanicus Leiden en het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) hadden we in elk geval genoeg keuze op wat een zeer zonnige en inspirerende dag beloofde te worden in de stad met de oudste universiteit van Nederland (gesticht in 1575; Groningen volgde in 1614).
Pad naar verlichting
Onze eerste stop was Museum Volkenkunde, één van de twee rijksmusea die we zouden bezoeken. Vandaag kwamen we hier speciaal voor ‘De Boeddha’, een tijdelijke tentoonstelling over het levensverhaal van Siddharta Gautama – een spiritueel leider uit Nepal, die leefde in de 5e en/of 4e eeuw voor Christus – en over de inspiratie die tot op heden uit zijn geschiedenis en gedachtegoed wordt geput vanuit het boeddhisme en daarbuiten. Veel mensen voelen zich aangetrokken tot de leer van Boeddha en de verschillende mogelijkheden om deze in het eigen leven te verwerken. Maar weten we echt wat er achter dat serene gelaat schuilgaat, dat ons in menig Nederlandse woning tegemoet komt vanaf de poster op de muur, het beeldje op de schoorsteenmantel of het vogelbadje in de tuin?
De tentoonstelling in het Museum Volkenkunde neemt de bezoeker mee in het persoonlijke verhaal van Siddharta, vanaf zijn geboorte tot aan zijn overlijden en daarmee bereiken van de ultieme onthechting. Wat dat precies betekent…dat zult u zelf moeten gaan ontdekken. Er valt in elk geval genoeg te zien, van originele beelden tot moderne interpretaties van het verhaal van Boeddha. Nog een aanrader: verspreid over de tentoonstelling, die verdeeld is in zalen corresponderend met de werelddelen die met het boeddhisme te maken hebben, zijn een tiental interactieve zuilen te vinden. Hier kunt u uw toegangskaartje scannen en per zuil één of twee (afhankelijk van de bij de eerste zuil gemaakte keuze voor makkelijk of moeilijk) quizvragen proberen te beantwoorden, om daarmee zelf – althans virtueel – het pad naar verlichting te bewandelen. Eén ding is zeker, de mantra die u bij binnenkomst hoort gaat u niet snel uit uw hoofd krijgen.
Van Deshima naar Leiden: Von Siebold en de Hortus
Na geleerd te hebben over de zoektocht naar innerlijke rust, was het tijd om die ook buiten te zoeken. Niet ver van Museum Volkenkunde ligt de Hortus botanicus Leiden, de oudste hortus van West-Europa. Gesticht in 1590 ter educatie van de studenten en voor onderzoek biedt de hortus de tegenwoordige mens ook een prachtige plek om te wandelen in de schaduw van de bomen, of te leren in de kruidentuin en grote kas.
Hoewel veel mensen in de geschiedenis van de hortus een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan het opbouwen van de plantencollectie, neemt Philipp Franz Balthazar von Siebold een speciale plaats in. Deze geneesheer-majoor van Duitse afkomst bij het Nederlandse Oost-Indische leger kwam in 1822 aan in Batavia, vanuit waar hij een jaar later vertrok naar Deshima: de op dat moment enige handelspost voor de kust van Nagasaki, een unieke kans voor Nederland om toegang te krijgen tot het sterk geïsoleerde Japan van die tijd. In de zes jaren na zijn aankomst verzamelde Von Siebold onder andere planten die hij naar de hortus in Leiden stuurde. Hiervan zijn nog vijftien originele exemplaren in de botanische tuin te zien. In 2016 is het 150 jaren geleden dat Von Siebold overleed, wat voor de Hortus botanicus Leiden reden was om een tijdelijke tentoonstelling te organiseren van Von Siebold en zijn avonturen in Japan. Wij zouden zeggen, gaat u gewoon wandelen en u ziet het vanzelf!
Daar aan de kust, de Romeinse kust
En toen was het gedaan met de peis en vree: tijd voor actie, om precies te zijn van de Romeinse soort. Naast de permanente collectie van archeologische vondsten uit o.a. het Nederlandse verleden, organiseert het Rijksmuseum voor Oudheden om de zoveel tijd ook tijdelijke tentoonstellingen - soms meerdere tegelijkertijd – die de aandacht willen vestigen op een bepaalde periode of een afgebakend thema die aansluit op de hoofdcollectie. Op dit moment is dat voor de Romeinse Tijd in Nederland de tentoonstelling ‘Romeinse kust’. Daar waar veel aandacht de laatste tijd uitgaat naar de horizontale Romeinse dwarsdoorsnede van ons land, in verband met de voordracht van de limes (de rijksgrens met al haar versterkingen en nederzettingen) als UNESCO-werelderfgoed, geeft het RMO ditmaal een verticaal beeld - van het kustleven in de Romeinse Tijd van Texel tot in Zeeland.
Ook in ‘Romeinse kust’ komt de limes aan bod, maar dan specifiek de meest westelijke uitloper daarvan. Deze fraaie tijdelijke tentoonstelling neemt de bezoeker mee op een wandeltocht van noord naar zuid, langs verschillende vitrines met vondsten uit het kustgebied, digitale reconstructies van het landschap vanuit vogelperspectief en maquettes van forten en nederzettingen. Vooral de reconstructies roepen een schitterend beeld op van de Romeinse Tijd in onze kuststreken, waarbij de gebouwde omgeving onder Romeinse invloed soms schril afsteekt tegen het weidse, open landschap: levendige, maar relatief gezien kleine pockets van beschaving in een landschap zonder grote wegen, industrieterreinen en avondspits. Het hedendaagse cultuurlandschap Nederland heeft haar geheel eigen, onmiskenbare charme, maar de reconstructies laten toch een zekere weemoedigheid toe – of in elk geval verwondering.
De weg van het zwaard
Wat echter niet vergeten moet worden, is dat de Romeinen hun invloed op de geschiedenis van ons land niet zuiver geweldloos verkregen – castra en castella waren nu niet bepaald festivallocaties. Om het thema van agressieve onderhandelingen dan ook voort te zetten, liepen we vervolgens de gang door naar ‘Vlijmscherp verleden’. De eerste punten gaan naar de bedenker van de mooie allitererende titel van deze tijdelijke tentoonstelling, waarvan het onderwerp even nauwkeurig begrensd is als dat het ruimte biedt voor allerlei variatie: het zwaard. Hoewel kendo, de Japanse weg van het zwaard geen rol van betekenis speelt in de opzet (bovendien verdient het een eigen expositie en eerder in het Museum Volkenkunde), toont ‘Vlijmscherp verleden’ ons de weg die het zwaard heeft afgelegd vanaf de eerste als wapen bruikbare vuurstenen artefacten tot en met het Rijkszwaard dat onlangs nog werd gebruikt bij de inhuldiging van koning Willem-Alexander.
Naast enkele duidelijke en grote posters die de onderdelen van een zwaard verduidelijken, wordt de tentoonstelling gedragen door de veelvoud aan zwaarden uit de Bronstijd, IJzertijd, Romeinse Tijd, Middeleeuwen en Nieuwe Tijd. Van brute houwdegens tot elegante stootwapens en van lang gekoesterde erfstukken tot bijzondere baggervondsten uit Maas en Waal biedt 'Vlijmscherp verleden’ een overkoepelende kijk op de geschiedenis van het zwaard, dat gelijktijdig praktisch (en dodelijk) nut had alsook een teken van macht en status was. Dat laatste had soms verschillende rituele handelingen tot gevolg, zoals het moedwillig breken van het zwaard of het ombuigen ervan (zoals het zwaard van de ‘Vorst van Oss’ sprekend laat zien), mogelijk met als doel het beëindigen van de macht van de (voormalige) eigenaar.
Het meest spectaculaire onderdeel van de tentoonstelling – en wat ons betreft van de gehele dag – was dan ook de unieke mini-expositie van een zestal uitzonderlijke zwaarden, die bekend staan als het type Plougrescant-Ommerschans (naar twee van de vindplaatsen). Deze voor ons archeologen typisch functionele, ietwat plastische benaming omvat een aantal bijzonder grote zwaardklingen, die waarschijnlijk nooit tot doel hebben gehad om bloed te laten vloeien en die allemaal oorspronkelijk doelbewust in vennen of moerassen zijn achtergelaten. Als u tijdens uw bezoek aan het RMO in de hoefijzervormige opstelling van dit illustere zestal staat, voelt u wellicht ook iets van de magie die uitgaat van deze wonderlijke vondsten uit de Midden-Bronstijd. Het nodigt ons er in elk geval toe uit om er binnenkort nog eens langs te gaan én een volgende bijdrage in diepte aan dit fenomeen te wijden.
Plan uw eigen bezoek
Als u ook zin heeft gekregen om in Leiden wat cultuur en natuur op te snuiven, dan zijn de permanente tentoonstellingen van Museum Volkenkunde, Hortus botanicus Leiden en RMO het gehele jaar door beschikbaar (uitgezonderd bijzondere dagen en mogelijke verbouwingen uiteraard). De besproken, tijdelijke tentoonstellingen van deze drie instellingen lopen soms nog maar even - zie hieronder - dus ga vooral langs nu het nog kan. Daarnaast heeft het RMO specifiek nog meerdere tijdelijke tentoonstellingen, waar we tijdens ons laatste bezoek niet meer aan toe kwamen en die we in deze bijdrage ook niet besproken hebben. Dat wil zeker niet zeggen dat ze niet de moeite waard zijn. En dan zijn er ook nog de tien andere musea in Leiden… Weekendje weg, iemand? Nee, midweekje dan maar? Veel plezier allemaal!
'De Boeddha': tot en met 14 augustus 2016 (let op!)
'Japan en Von Siebold': tot en met 18 oktober
Rijksmuseum van Oudheden (RMO)
'Romeinse kust': tot en met 25 september 2016
'Vlijmscherp verleden': tot en met 2 oktober 2016