Elk bedrijf heeft een naam nodig en mijn bureau is daarop geen uitzondering. Dat het iets met Rubicon zou gaan worden was voor mij in elk geval boven elke twijfel verheven. Reeds enkele jaren al zelfs, sinds het idee om als zelfstandige te gaan werken in mijn achterhoofd wat rond begon te zoemen. De inspiratie voor de naam is terug te voeren op een historische gebeurtenis, ingeleid door de woorden van één beroemde en beruchte man.
Gaius Julius Caesar.
Het is de tweede week van januari, in het jaar 49 voor Christus. Caesar, succesvol veldheer en samen met zijn politieke tegenhanger Pompeius één van de twee machtigste mannen van de toenmalige Romeinse Republiek, staat met Legio XIII Gemina aan de noordelijke oever van een klein riviertje in Noord-Italië: de Rubicon. Destijds vormt deze waterloop de grens tussen Romeins Italië en de provincie Gallia Cisalpina, oftewel Gallië ‘aan deze kant van de Alpen’ (gezien vanuit de Romeinen). Caesar staat aan de oever van de Rubicon en heeft een bijzonder moeilijke keuze te maken: wel of niet oversteken?
Voor ons klinkt het oversteken van een rivier niet als een extreme taak. Echter, de regelgeving die in Caesar’s tijd verbonden is aan de Rubicon, maakt het soort oversteek dat de veldheer in gedachten heeft simpelweg tot een doodsvonnis. Caesar is promagistraat, een benoeming die hem de totale macht geeft in de Gallische provincies die hij beheert. Die macht reikt echter letterlijk tot aan de grens, tot aan de Rubicon: daar voorbij houdt zijn recht om te bevelen, zijn recht om imperium uit te oefenen, op. Kortom, als Caesar de grens oversteekt zonder zijn leger te ontbinden handelt hij in directe strijd met de Romeinse wet. Hierop staat niet alleen de doodstraf voor hemzelf, maar ook voor het gehele 13e legioen dat met diens bevelhebber over het water uitkijkt. Illegale bevelen geven of illegale bevelen opvolgen; de straf is hetzelfde.
Tunc Caesar: "Eatur," inquit, "quo deorum ostenta et inimicorum iniquitas vocat. Iacta alea est," inquit.
- Suetonius, De Vita Caesarum.
Mogelijk heeft Caesar zijn favoriete komedieschrijver Menander gequoot in het Grieks, zoals Plutarchus stelt, maar de gevleugelde Latijnse uitspraak “alea iacta est” hebben we te danken aan Suetonius. "De teerling is geworpen." De Romeinen hielden van dobbelen en waren gokkers, af en toe bij het roekeloze af. Hoe roekeloos is het als je moedwillig je eigen leven en dat van de soldaten onder jouw commando op het spel zet? Was het overmoed of berekening, of een beetje van beide? We zullen nooit weten in hoeverre Caesar zijn daad aan de oever van de Rubicon heeft doorgedacht, maar hij kwam er in ieder geval wel mee weg. Als ze het nieuws te horen krijgen van Caesar’s mars op Rome zijn diens tegenstanders er heilig van overtuigd dat er een complete strijdmacht op hen afkomt, in plaats van het enkele legioen dat Caesar meeneemt over de rivier. De verwarring die daardoor ontstaat wordt nog eens verhoogd als Caesar bijna op de voet van de boodschappers aankomt bij de hoofdstad, juist omdat hij zo licht heeft gereisd. Zo toont de geschiedenis haar gevoel voor ironie: niet zij die winnen schrijven het, maar zij die de juiste dosis geluk en lef aan hun kant hebben staan.
De gevolgen van Caesar’s oversteek van de Rubicon leiden linea recta tot een ketting van gebeurtenissen, die de loop van de geschiedenis van Europa grotendeels hebben bepaald. De burgeroorlog die Caesar ontketent leidt na vier jaar tot de dood van zijn rivaal Pompeius en zijn eigen benoeming tot ‘dictator voor het leven’. Dat dit leven niet lang zou zijn weten de meesten: op 15 maart 44 voor Christus, de Ides Martiae, wordt Gaius Julius Caesar vermoord. Zijn adoptiefzoon, Octavianus, wreekt hem uiteindelijk en wordt in 27 voor Christus de eerste keizer (caesar) van de Romeinen. Hij krijgt de eretitel Augustus, ‘de verhevene’. De Romeinse Republiek is niet meer, het Romeinse Keizerrijk is geboren. De naschokken hiervan zijn nog steeds te zien, ook in onze eigen leefomgeving: Romeins Nederland tot aan de Rijn, met legerkampen, forten, wachttorens, steden, dorpen, akkers, graven en zoveel meer. Misschien gechargeerd, maar wat mij betreft is dit alles terug te herleiden tot de oversteek van de Rubicon door Caesar. Misschien was het anders ook wel zo gelopen, want geschiedenis is altijd een samenloop van omstandigheden, maar niet op de manier waarop het daadwerkelijk is gebeurd. Dat is de ware nalatenschap van Caesar.
Nadat Augustus rond 42 voor Christus de provincie Gallia Cisalpina samenvoegt met Italia verliest de Rubicon haar grensfunctie en raakt de fysieke rivier in de vergetelheid. De exacte ligging van Caesar's Rubicon wordt pas in 1991 vastgesteld, nadat verschillende verleggingen van de rivierloop door overstromingen in de 14e en 15e eeuw deze bepaling eeuwenlang hebben bemoeilijkt.
Tegenwoordig staat de oversteek van de Rubicon door Caesar synoniem voor een gedurfde actie die geen weg terug biedt. Caesar deed wat hij deed om zijn verworven macht te behouden, te consolideren en waar mogelijk uit te breiden. De man was geen held in de moderne zin van het woord, onbaatzuchtig en opkomend voor de zwakkeren in de samenleving. Toch bewonder ik hem om zijn charisma, daadkracht en schiere onverzettelijkheid. Laten we onthouden dat de morele standaarden van de Romeinen soms sterk verschilden van die van ons en dat een directe vergelijking geen recht doet aan de complexiteit van een samenleving die meer dan tweeduizend jaren van die van ons is verwijderd.
Dus, waarom ik mijn bedrijf Rubicon Erfgoed noem? Omdat ik de gok neem. Je weet maar nooit waar een stel (spreekwoordelijke) dobbelstenen je kan brengen.
Wil je verder lezen? Twee aanraders zijn Adrian Goldworthy’s biografie van Caesar en Tom Holland’s 'Rubicon'. De eerste richt zich vooral op de persoon van Caesar zelf, terwijl de tweede een duidelijk en leesbaar beeld schetst van de Romeinse wereld waarin Caesar en zijn tijdgenoten leefden.